مصرف كه واژه اي عربي و از آن در زبان فارسي , به هزينه و تعبير consume و consumption در زبان انگليسي به مي شود , مصدر ميمي و اسم زمان و مكان است . از اين رو بايد آن را به معناي خرج كردن و زمان ومكان خرج نمودن دانست , ولي عرب زبانان براي رساندن اين مقصود , بيشتر از تعبير « استهلاك » استفاده مي كنند.

و در اصطلاح اقتصادي , مصرف عبارت است از ارزش پولي كالاها و خدماتي كه توسط افراد خريداري وتهيه مي شود۸٫ البته مقصود ما از مصرف در اين تحقيق , معنايي عام تر وشامل تخصيص بودجه و هزينه كردن امكانات و درآمدهاي عمومي از سوي دولت نيز مي شود.

برخي ديگر براي تبيين مقوله مصرف گفته اند : ثروت , منبع درآمد است و درآمد خالص (در آمد منهاي استهلاك ) به دو منظور استفاده مي شود. بخشي از آن , به انباشتن ثروت و پس انداز اختصاص مي يابد و بخش ديگر , صرف تحصيل لذت مي شود. آن قسمت از درآمد كه صرف به دست آوردن لذت مي گردد , مصرف ناميده مي شود۱٫

بر اين اساس پس انداز , مبلغي از درآمد است كه به مصرف نمي رسد و مصرف به علاوه پس انداز , مساوي درآمد خواهد بود۲٫

به هر حال در دانش اقتصاد , مصرف , شامل دو گروه عمده خوراكي ها و غير خوراكي ها است . خوراكي ها , شامل آشاميدني ها , دخانيات , انواع نان , برنج , گوشت , لبنيات , روغن , ميوه و سبزي و غير خوراكي ها , شامل گروه هاي پوشاك و كفش , مسكن , اثاثيه منزل , بهداشت و درمان , حمل و نقل و ارتباطات , تفريحات و سرگرمي ها , خدمات فرهنگي و كالاها و خدمات متفرقه است ۳٫

گفتني است از نگاه اقتصاد دانان , مهم ترين عامل تعيين كننده مصرف , در آمد است . اهميت اين امر , به حدي است كه از نگاه آنان , مصرف تابع در آمد است , به گونه اي كه هر چه درآمد بيشتر باشد , مصرف بيشتر خواهد بود و برعكس ۱۲٫

عوامل تعيين كننده ديگر عبارتند از : داراييها , ماليات , قابل دسترس بودن و هزينه تحصيل اعتبار , انتظارات از آينده در مورد قيمت ها و در آمد۴٫

 از نظر ما , بايد اعتقادات و باورهاي ديني و به طور كلي سطح فكري و فرهنگي آحاد جامعه را نيز از عوامل تعيين كننده مصرف دانست و اين مهم با توضيحات بعدي روشن تر خواهد بود.

ضرورت تدبير در امر مصرف

مصرف , از نگاه اقتصادي , داراي اهميت به سزايي است تا جايي كه اقتصاد دانان , ابراز داشته اند مصرف , در عين اين كه هدف نهايي از توليد و توزيع است , از عوامل موثر در آن نيز ميباشد. بر همين اساس , آنان از اصلي به عنوان : حاكميت مصرف كننده » سخن گفته اند , يعني « اين مصرف كننده است كه به توليدات و چگونگي تخصيص منابع توليد و توزيع شكل مي دهد. » براي مثال , در يك جامعه مبتلا به جنگ , وقتي همه اولويت ها به امر جنگ و دفاع داده شود , توليدات و توزيع ثروت ها نيز در مسير جنگ قرار مي گيرد. بنابراين , مصرف , تنها تابعي از توليد و توزيع نيست , بلكه از سوي ديگر , توليد و توزيع هم تابع مصرف است . به ديگر سخن , ميان مصرف و توليد و توزيع , هم رابطه علي و معلولي وجود دارد و هم اين كه مصرف , ابزار مهمي در توجيه چگونگي توليد است ۵٫ افزون بر اين , چنان كه اشاره گرديد , كم و كيف مصرف و مسائل جانبي آن , پيوندي وثيق با فرهنگ , آداب و رسوم و باورهاي آحاد جامعه دارد و به طور كلي نمي توان از تاثير فراوان اين امر در نيك بختي يا شور بختي آحاد جامعه چشم پوشيد.

اهميت فراوان اين امر , سبب شده است پيشوايان بزرگ دين , با سخن و سيره خود , بر تدبير در مصرف و تقدير معيشت تاكيد ورزند , شيخ طوسي , به سند خود از شخصي به نام حسين نقل مي كند : سمعت رجلا يقول لابي عبدالله (ع ) بلغني ان الاقتصاد و التدبير في المعيشه نصف الكسب , فقال ابوعبدالله (ع ) لا , بل هوالكسب كله ومن الدين التدبير في المعيشه ۶٫ شنيدم شخصي به امام صادق (ع ) عرض ميكرد : به ما گفته اند : اقتصاد و تدبير در معيشت , نيمي از كسب است . حضرت فرمود : نه بلكه اين كار , همه كسب است و از جمله دين (و دين داري ) تدبير در معيشت است .

و در حديثي كه آن را شيخ كليني به سند خود از امام باقر(ع ) نقل مي كند آمده است : الكمال كل الكمال التفقه في الدين و الصبر علي انائبه و تقدير المعيشه ۷. همه كمال (انساني ) در سه چيز است : خوب فهميدن دين , صبر نمودن بر مصيبت و تقدير معيشت .

و بنابر نقل ديگري از مرحوم كليني , شخصي به نام معتب مي گويد : در يكي از سال ها كه قيمت ها در شهر مدينه رو به افزايش نهاده بود , امام صادق (ع ) به من فرمود : موجودي گندم ما چقدر است عرض كردم : به قدري است كه براي چند ماه كفايت كند. حضرت فرمود : آن را بيرون برده بفروش ! عرض كردم در مدينه گندم يافت نمي شود! فرمود : آن را بفروش ! چون آن را فروختم , حضرت فرمود : همراه با مردم (گندم خانه مرا) روز به روز خريداري كن ! و افزود : قوت خانه مرا , نيمي از جو و نيمي از گندم قرار بده , خداوند مي داند كه من ميتوانم نان خانه خود را از گندم تامين كنم ولي دوست دارم خداوند مرا در حالي ببيند كه در معيشت خود , حسن تقدير دارم ۸٫

در ميان روايات , به سخني از امام صادق (ع ) بر مي خوريم كه ممكن است مضمون آن در نگاه بدوي , عدم ضرورت تدبير در امر مصرف و معيشت و شايد مطلوب بودن ترك آن باشد. بر حسب اين روايت كه آن را صاحب بحار از عنوان بصري نقل كرده است , وي مي گويد : قلت يا اباعبدالله ! ما حقيقه العبوديه قال : ثلاثه اشيا , ان لايري العبد لنفسه فيما خوله الله ملكا لان العبيد لايكون لهم ملك يرون المال مال الله يضعونه حيث امر هم الله به ولا يدبر العبد لنفسه تدبيرا و جمله اشتغاله فيما امره تعالي و نهاه عنه فاذا لم يرالعبد لنفسه فيما خوله الله تعالي ملكاهان عليه الانفاق فيما امره الله تعالي آن ينفق فيه و اذا فوض العبد تدبير نفسه علي مدبره هان عليه مصائب الدنيا۹ از امام صادق (ع ) پرسيدم : حقيقت عبوديت چيست فرمود : سه چيز : (يكي اين كه ) بنده , در آن چه خدا به او عطا كرده است , مالكيتي براي خود نبيند , زيرا براي بندگان , مالكيتي نيست , ايشان مال خود را مال خدا مي دانند و آن را جايي قرار مي دهند كه خداوند بدان فرمان داده است و عبد , براي خود , هيچ گونه تدبيري نمي كند و تمام اشتغال او در مسيري قرار دارد كه خداوند وي را امر يا نهي كرده است . پس هرگاه بنده , در آن چه خداوند به او ارزاني داشته , مالكيتي براي خود نبيند , انفاق نموده در موردي كه خداوند دستور داده است , برايش آسان مي شود و هرگاه او تدبير خود را به خداوند واگذارد , سختي هاي دنيا بر او آسان مي گردد…

 ولي بايد اذعان داشت اين گفتار , هيچ گونه منافاتي با ديگر آموزه هاي ديني در باب ضرورت تدبير در امر مصرف و معيشت ندارد , زيرا در اين حديث , حضرت , در مقام رد تدبير عوامانه كساني است كه فارغ از مشيت و تقدير الهي و صرفا براساس توهمات و تخيلات خود , خط مشي انتخاب مي كنند و در جمع آوري و هزينه نمودن مال و ثروت براي خود استقلال قائل اند و براي تدبير الهي , حسابي باز نمي كنند. به ديگر سخن , حضرت با اين گفتار , « توحيد در تدبير » را آموزش مي دهد , آموزه اي كه با تدبير بندگان در چهار چوب تدبير الهي هيچ منافاتي ندارد , همان طور كه اعتقاد به « توحيد افعالي » (كه از اعتقادات مسلم است ) هيچ گونه تضادي با افعال اختياري بشر ندارد , تضاد وقتي پيش مي آيد كه بشر را در تدبير و فعل خود , مستقل و كار او را در عرض اراده و مشيت الهي ارزيابي كنيم . به تعبير ديگر , رهنمود امام صادق (ع ) در اين روايت , ناظر به مضموني است كه در برخي دعاها وارد شده است , مانند :

لااله الا الله لايقضي في الامور الاانت و لايدبر مقاديرها غيرك و لايتم شي منها دونك ۱۰… و مانند آن چه در زيارت نامه امام رضا(ع ) به نقل از امام جواد (ع ) آمده است : يا من لايدبر الامر الاهو يا من لايغفر الذنب الا هو يا من لايخلق الخلق لاهو۱۱… فشرده سخن آن كه نمي توان پذيرفت اين روايت , مومنان را بر خلاف دستورات صريح قرآن كه مي فرمايد : « ولاتبسطها كل البسط » « و لاتسرفوا » به زياده روي و اسراف و ريخت و پاش اموال , فرمان مي دهد , به يقين چنين نيست .

مي توان مضامين روايت مورد بحث و روايات پيشين را با عنايت به دو بعد و جنبه انسان , يعني بعد طبيعي و حيواني و بعد فطري و الهي او نيز تحليل كرد و گفت انسان ها , در زندگي خود , با دو قسم تدبير , يكي ممدوح و ديگري مذموم , سرو كار دارند قسم نخست , تدبيري است كه در امتداد تسليم خداوند بودن , تفويض امور به او , معرفت و اعتراف به مبدا و هماهنگي با او قرار دارد و مبتني بر عزم , استواري , توكل , پيش بيني و بهره گيري از همه امكانات است و قسم دوم , تدبيري است مبتني بر توهمات , خيال بافي ها , بلند پروازي ها و بي برنامه گي ها و با اموري مانند شيطنت و تزوير و ضعف و عجز سر و كار دارد. بدين ترتيب , مي توان گفت روايت اخير , در مقام نفي تدبير حيواني و شيطاني و روايات پيشين , در پي تشويق به تدبير فطري و الهي اند. از اين رو , تعارضي ميان آن ها متصور نيست .

تنظيم شده توسط موسوي

اثر حجت الاسلام والمسلمين دكتر علي اكبر كلانتري

بخش دين وانديشه تبيان

 پاورقي :

……………………………

۱ـ ر . ك : باقر قديري اصلي , كليات علم اقتصاد , ص ۲۷۴

۲ ـ ر . ك : طهماسب محتشم دولتشاهي , مباني علم اقتصاد , ص ۱۹۰

۳ ـ ر . ك : همو , نظريه ها و سياست ها در اقتصاد كلان , ص ۱۴۵ ـ۱۴۶

۴ ـ ر . ك : همو , مباني علم اقتصاد , ص ۱۸۹

۵ ـ ر . ك : همو , نظريه ها و سياست ها در اقتصاد كلان , ص ۱۴۵ ـ۱۴۶

۶ ـ ر . ك : دفتر همكاري حوزه و دانشگاه , مباني اقتصاد اسلامي , ص ۲۸۵

۷ ـ محمد بن حسن طوسي , امالي , ص ۶۶۶

۸ ـ حر عاملي , وسائل الشيعه , ج ۱۷ , ص ۶۵

۹ ـ همان , ص ۴۳۶

۱۰ ـ مجلسي , بحارالانوار , ج ۱ , ص ۲۲۵ , ابوالفضل طبرسي , مشكاه الانوار , ص ۳۲۵

۱۱ـ مجلسي , بحارالانوار , ج ۹۷ , ص ۲۷۲ ,