مصرف كه واژه اي عربي و از آن در زبان فارسي , به هزينه و تعبير consume و consumption در زبان انگليسي به مي شود , مصدر ميمي و اسم زمان و مكان است . از اين رو بايد آن را به معناي خرج كردن و زمان ومكان خرج نمودن دانست , ولي عرب زبانان براي رساندن اين مقصود , بيشتر از تعبير « استهلاك » استفاده مي كنند.

و در اصطلاح اقتصادي , مصرف عبارت است از ارزش پولي كالاها و خدماتي كه توسط افراد خريداري وتهيه مي شود۸٫ البته مقصود ما از مصرف در اين تحقيق , معنايي عام تر وشامل تخصيص بودجه و هزينه كردن امكانات و درآمدهاي عمومي از سوي دولت نيز مي شود.

برخي ديگر براي تبيين مقوله مصرف گفته اند : ثروت , منبع درآمد است و درآمد خالص (در آمد منهاي استهلاك ) به دو منظور استفاده مي شود. بخشي از آن , به انباشتن ثروت و پس انداز اختصاص مي يابد و بخش ديگر , صرف تحصيل لذت مي شود. آن قسمت از درآمد كه صرف به دست آوردن لذت مي گردد , مصرف ناميده مي شود۱٫

بر اين اساس پس انداز , مبلغي از درآمد است كه به مصرف نمي رسد و مصرف به علاوه پس انداز , مساوي درآمد خواهد بود۲٫

به هر حال در دانش اقتصاد , مصرف , شامل دو گروه عمده خوراكي ها و غير خوراكي ها است . خوراكي ها , شامل آشاميدني ها , دخانيات , انواع نان , برنج , گوشت , لبنيات , روغن , ميوه و سبزي و غير خوراكي ها , شامل گروه هاي پوشاك و كفش , مسكن , اثاثيه منزل , بهداشت و درمان , حمل و نقل و ارتباطات , تفريحات و سرگرمي ها , خدمات فرهنگي و كالاها و خدمات متفرقه است ۳٫

گفتني است از نگاه اقتصاد دانان , مهم ترين عامل تعيين كننده مصرف , در آمد است . اهميت اين امر , به حدي است كه از نگاه آنان , مصرف تابع در آمد است , به گونه اي كه هر چه درآمد بيشتر باشد , مصرف بيشتر خواهد بود و برعكس ۱۲٫

عوامل تعيين كننده ديگر عبارتند از : داراييها , ماليات , قابل دسترس بودن و هزينه تحصيل اعتبار , انتظارات از آينده در مورد قيمت ها و در آمد۴٫

 از نظر ما , بايد اعتقادات و باورهاي ديني و به طور كلي سطح فكري و فرهنگي آحاد جامعه را نيز از عوامل تعيين كننده مصرف دانست و اين مهم با توضيحات بعدي روشن تر خواهد بود.

ضرورت تدبير در امر مصرف

مصرف , از نگاه اقتصادي , داراي اهميت به سزايي است تا جايي كه اقتصاد دانان , ابراز داشته اند مصرف , در عين اين كه هدف نهايي از توليد و توزيع است , از عوامل موثر در آن نيز ميباشد. بر همين اساس , آنان از اصلي به عنوان : حاكميت مصرف كننده » سخن گفته اند , يعني « اين مصرف كننده است كه به توليدات و چگونگي تخصيص منابع توليد و توزيع شكل مي دهد. » براي مثال , در يك جامعه مبتلا به جنگ , وقتي همه اولويت ها به امر جنگ و دفاع داده شود , توليدات و توزيع ثروت ها نيز در مسير جنگ قرار مي گيرد. بنابراين , مصرف , تنها تابعي از توليد و توزيع نيست , بلكه از سوي ديگر , توليد و توزيع هم تابع مصرف است . به ديگر سخن , ميان مصرف و توليد و توزيع , هم رابطه علي و معلولي وجود دارد و هم اين كه مصرف , ابزار مهمي در توجيه چگونگي توليد است ۵٫ افزون بر اين , چنان كه اشاره گرديد , كم و كيف مصرف و مسائل جانبي آن , پيوندي وثيق با فرهنگ , آداب و رسوم و باورهاي آحاد جامعه دارد و به طور كلي نمي توان از تاثير فراوان اين امر در نيك بختي يا شور بختي آحاد جامعه چشم پوشيد.

اهميت فراوان اين امر , سبب شده است پيشوايان بزرگ دين , با سخن و سيره خود , بر تدبير در مصرف و تقدير معيشت تاكيد ورزند , شيخ طوسي , به سند خود از شخصي به نام حسين نقل مي كند : سمعت رجلا يقول لابي عبدالله (ع ) بلغني ان الاقتصاد و التدبير في المعيشه نصف الكسب , فقال ابوعبدالله (ع ) لا , بل هوالكسب كله ومن الدين التدبير في المعيشه ۶٫ شنيدم شخصي به امام صادق (ع ) عرض ميكرد : به ما گفته اند : اقتصاد و تدبير در معيشت , نيمي از كسب است . حضرت فرمود : نه بلكه اين كار , همه كسب است و از جمله دين (و دين داري ) تدبير در معيشت است .

و در حديثي كه آن را شيخ كليني به سند خود از امام باقر(ع ) نقل مي كند آمده است : الكمال كل الكمال التفقه في الدين و الصبر علي انائبه و تقدير المعيشه ۷. همه كمال (انساني ) در سه چيز است : خوب فهميدن دين , صبر نمودن بر مصيبت و تقدير معيشت .

و بنابر نقل ديگري از مرحوم كليني , شخصي به نام معتب مي گويد : در يكي از سال ها كه قيمت ها در شهر مدينه رو به افزايش نهاده بود , امام صادق (ع ) به من فرمود : موجودي گندم ما چقدر است عرض كردم : به قدري است كه براي چند ماه كفايت كند. حضرت فرمود : آن را بيرون برده بفروش ! عرض كردم در مدينه گندم يافت نمي شود! فرمود : آن را بفروش ! چون آن را فروختم , حضرت فرمود : همراه با مردم (گندم خانه مرا) روز به روز خريداري كن ! و افزود : قوت خانه مرا , نيمي از جو و نيمي از گندم قرار بده , خداوند مي داند كه من ميتوانم نان خانه خود را از گندم تامين كنم ولي دوست دارم خداوند مرا در حالي ببيند كه در معيشت خود , حسن تقدير دارم ۸٫

در ميان روايات , به سخني از امام صادق (ع ) بر مي خوريم كه ممكن است مضمون آن در نگاه بدوي , عدم ضرورت تدبير در امر مصرف و معيشت و شايد مطلوب بودن ترك آن باشد. بر حسب اين روايت كه آن را صاحب بحار از عنوان بصري نقل كرده است , وي مي گويد : قلت يا اباعبدالله ! ما حقيقه العبوديه قال : ثلاثه اشيا , ان لايري العبد لنفسه فيما خوله الله ملكا لان العبيد لايكون لهم ملك يرون المال مال الله يضعونه حيث امر هم الله به ولا يدبر العبد لنفسه تدبيرا و جمله اشتغاله فيما امره تعالي و نهاه عنه فاذا لم يرالعبد لنفسه فيما خوله الله تعالي ملكاهان عليه الانفاق فيما امره الله تعالي آن ينفق فيه و اذا فوض العبد تدبير نفسه علي مدبره هان عليه مصائب الدنيا۹ از امام صادق (ع ) پرسيدم : حقيقت عبوديت چيست فرمود : سه چيز : (يكي اين كه ) بنده , در آن چه خدا به او عطا كرده است , مالكيتي براي خود نبيند , زيرا براي بندگان , مالكيتي نيست , ايشان مال خود را مال خدا مي دانند و آن را جايي قرار مي دهند كه خداوند بدان فرمان داده است و عبد , براي خود , هيچ گونه تدبيري نمي كند و تمام اشتغال او در مسيري قرار دارد كه خداوند وي را امر يا نهي كرده است . پس هرگاه بنده , در آن چه خداوند به او ارزاني داشته , مالكيتي براي خود نبيند , انفاق نموده در موردي كه خداوند دستور داده است , برايش آسان مي شود و هرگاه او تدبير خود را به خداوند واگذارد , سختي هاي دنيا بر او آسان مي گردد…

 ولي بايد اذعان داشت اين گفتار , هيچ گونه منافاتي با ديگر آموزه هاي ديني در باب ضرورت تدبير در امر مصرف و معيشت ندارد , زيرا در اين حديث , حضرت , در مقام رد تدبير عوامانه كساني است كه فارغ از مشيت و تقدير الهي و صرفا براساس توهمات و تخيلات خود , خط مشي انتخاب مي كنند و در جمع آوري و هزينه نمودن مال و ثروت براي خود استقلال قائل اند و براي تدبير الهي , حسابي باز نمي كنند. به ديگر سخن , حضرت با اين گفتار , « توحيد در تدبير » را آموزش مي دهد , آموزه اي كه با تدبير بندگان در چهار چوب تدبير الهي هيچ منافاتي ندارد , همان طور كه اعتقاد به « توحيد افعالي » (كه از اعتقادات مسلم است ) هيچ گونه تضادي با افعال اختياري بشر ندارد , تضاد وقتي پيش مي آيد كه بشر را در تدبير و فعل خود , مستقل و كار او را در عرض اراده و مشيت الهي ارزيابي كنيم . به تعبير ديگر , رهنمود امام صادق (ع ) در اين روايت , ناظر به مضموني است كه در برخي دعاها وارد شده است , مانند :

لااله الا الله لايقضي في الامور الاانت و لايدبر مقاديرها غيرك و لايتم شي منها دونك ۱۰… و مانند آن چه در زيارت نامه امام رضا(ع ) به نقل از امام جواد (ع ) آمده است : يا من لايدبر الامر الاهو يا من لايغفر الذنب الا هو يا من لايخلق الخلق لاهو۱۱… فشرده سخن آن كه نمي توان پذيرفت اين روايت , مومنان را بر خلاف دستورات صريح قرآن كه مي فرمايد : « ولاتبسطها كل البسط » « و لاتسرفوا » به زياده روي و اسراف و ريخت و پاش اموال , فرمان مي دهد , به يقين چنين نيست .

مي توان مضامين روايت مورد بحث و روايات پيشين را با عنايت به دو بعد و جنبه انسان , يعني بعد طبيعي و حيواني و بعد فطري و الهي او نيز تحليل كرد و گفت انسان ها , در زندگي خود , با دو قسم تدبير , يكي ممدوح و ديگري مذموم , سرو كار دارند قسم نخست , تدبيري است كه در امتداد تسليم خداوند بودن , تفويض امور به او , معرفت و اعتراف به مبدا و هماهنگي با او قرار دارد و مبتني بر عزم , استواري , توكل , پيش بيني و بهره گيري از همه امكانات است و قسم دوم , تدبيري است مبتني بر توهمات , خيال بافي ها , بلند پروازي ها و بي برنامه گي ها و با اموري مانند شيطنت و تزوير و ضعف و عجز سر و كار دارد. بدين ترتيب , مي توان گفت روايت اخير , در مقام نفي تدبير حيواني و شيطاني و روايات پيشين , در پي تشويق به تدبير فطري و الهي اند. از اين رو , تعارضي ميان آن ها متصور نيست .

تنظيم شده توسط موسوي

اثر حجت الاسلام والمسلمين دكتر علي اكبر كلانتري

بخش دين وانديشه تبيان

 پاورقي :

……………………………

۱ـ ر . ك : باقر قديري اصلي , كليات علم اقتصاد , ص ۲۷۴

۲ ـ ر . ك : طهماسب محتشم دولتشاهي , مباني علم اقتصاد , ص ۱۹۰

۳ ـ ر . ك : همو , نظريه ها و سياست ها در اقتصاد كلان , ص ۱۴۵ ـ۱۴۶

۴ ـ ر . ك : همو , مباني علم اقتصاد , ص ۱۸۹

۵ ـ ر . ك : همو , نظريه ها و سياست ها در اقتصاد كلان , ص ۱۴۵ ـ۱۴۶

۶ ـ ر . ك : دفتر همكاري حوزه و دانشگاه , مباني اقتصاد اسلامي , ص ۲۸۵

۷ ـ محمد بن حسن طوسي , امالي , ص ۶۶۶

۸ ـ حر عاملي , وسائل الشيعه , ج ۱۷ , ص ۶۵

۹ ـ همان , ص ۴۳۶

۱۰ ـ مجلسي , بحارالانوار , ج ۱ , ص ۲۲۵ , ابوالفضل طبرسي , مشكاه الانوار , ص ۳۲۵

۱۱ـ مجلسي , بحارالانوار , ج ۹۷ , ص ۲۷۲ ,

معماري ايران داراي ويژگيهايي است كه در مقايسه با معماري كشورهاي ديگر جهان از ارزشي بخصوص برخوردار است: ويژگيهايي چون طراحي مناسب، محاسبات دقيق، فرم درست پوشش، رعايت مسائل فني و علمي در ساختمان، ايوانهاي رفيع، ستونهاي بلند و بالاخره تزئينات گوناگون كه هريك در عين سادگي معرف شكوه معماري ايران است.به طور كلي ميتوان معماري ايراني را در اين ۵ اصل مشاهده كرد.

١- درونگرايي:
يكي از باورهاي مردم ايران زندگي شخصي و حرمت آن بوده كه اين امر به گونه ‌ اي معماري ايران را درون ‌ گرا ساخته است. معماران ايراني با سامان ‌ دهي اندام ‌ هاي ساختمان در گرداگرد يك يا چند ميان ‌ سرا، ساختمان را از جهان بيرون جدا مي ‌ كردند و تنها يك هشتي اين دو را به هم پيوند مي ‌ داد.

درون گرايي مفهومي است كه به صورت يك اصل در معماري ايران وجود داشته و با حضوري آشكار ، به صورتهاي متنوع ، قابل درك و مشاهده است .
اصولاً در ساماندهي اندام هاي گوناگون ساختمان به ويژه خانه هاي سنتي، باورهاي مردم، بسيار كارساز بوده است. يكي از باورهاي مردم ايران ارزش نهادن به زندگي شخصي و حُرمت آن و نيز عزت نفس ايرانيان بوده كه اين امر به گونه اي معماري ايران را درون گرا ساخته است .

معماران ايراني با ساماندهي اندامهاي ساختمان در گرداگرد يك يا چند ميانسرا، ساختمان را ازجهان بيرون جدا مي كردند و تنها يك هشتي اين دو را به هم پيوند مي‌داد. خانه هاي درونگرا در اقليم گرم و خشك، همچون بهشتي در دل كوير هستند، فضاي درونگرا مانند آغوش گرم بسته است واز هر سو رو به درون دارد.

سر در اين خانه ها داراي دو سكو بود و درها داراي دو كوبه‌ي جدا ويژه‌ي مردان و زنان. دو دالان يكي از بخش بيروني و ديگري از بخش اندروني خانه به هشتي راه داشتند. اندروني‌جايگاه زندگي خانواده بوده و ‌بيگانگان بدان راه نداشتند.
بيروني، ويژه‌ي مهمانان و بيگانگان بود كه جداگانه پذيرايي مي شدند و گاهي مهمانان در بالاخانه (اتاق روي هشتي) كه به اندروني نزديك بود پذيرايي مي شدند.

بخش بيروني، آذين‌هاي بيشتري نسبت به اندروني داشت. معماران حتي در ساختمان‌هاي برونگرا مانند كوشك ميان باغ ها، نيز درونگرايي را پاس مي داشتند. كوشك ها ساختمانهايي برونگرا بودند كه گرداگرد آنها باز بود و از هر سو به بيرون باز مي شدند. بيشتر خانه هاي غربي يا شرق آسيا چنين هستند..

خانه هاي برونگرا در برخي سرزمينهاي ايران نيز ساخته مي شود. مانند كردستان، لرستان و شمال ايران، ولي در سرزمين هاي مياني و گرم و خشك ايران، خانه هاي درونگرا، پاسخ در خوري براي خشكي هوا، بادهاي آزاردهنده، شن هاي روان و آفتاب تند هستند.

ويژگي معماري غير قابل انكار آثار و ابنيه اي مانند خانه ، مسجد ، مدرسه ، كاروانسرا حمام و غيره مربوط به خصوصيت درون گرايانه آن است كه ريشه اي عميق در مباني و اصول اجتماعي –فلسفياينسرزميندارد .

با يك ارزيابي ساده مي توان دريافت كه در فرهنگ اين نوع معماري ، ارزش واقعي به جوهر و هسته باطني آن داده شده است و پوسته ظاهري ، صرفا پوششي مجازي است كه از حقيقتي محافظت مي كند و غناي دروني وسربسته آن تعيين كننده جوهر و هستي راستين بنا است و قابل قياس با وجوهات و فضاي بيروني نيست .

درون گرايي در جستجوي حفظ حريم محيطي است كه در آن شرايط كالبدي با پشتوانه تفكر ، تعمق و عبادت به منظور رسيدن به اصل خويش و يافتن طمانينه‌ي خاطر و آرامش اصيل در درون ، به نظمي موزون و متعالي رسيده است . به طور اعم و بر اساس تفكر شرقي و در سرزمينهاي اسلامي ؛ جوهر فضا در باطن است و حياط دروني ، به وجود آورنده اساس فضا است.

٢- پرهيز از بيهودگي:
در معماري ايران تلاش مي شده كار بيهوده در ساختمان سازي نكنند و از اسراف پرهيز مي كردند. اين اصل هم پيش از اسلام و هم پس از آن مراعات مي شده است. در قرآن كريم آمده “مومنان،آنانكه از بيهودگي روي گردانند”(سوره ي مومنون،آيه سوم.)

اگر در كشورهاي ديگر،هنرهاي وابسته به معماري مانند نگارگري(نقاشي)و سنگتراشي،پيرايه(آذين)به شمار مي آمده، در كشور ما هرگز چنين نبوده است.گره سازي با گچ و كاشي و خشت و آجر و به گفته ي خود معماران،”آمود” و اندود بيشتر بخشي از كار بنيادي ساختمان است. اگر نياز باد در زير پوشش آسمانه (سقف)،پنامي (عايقي) در برابر گرما و سرما ساخته شود يا افراز بنا كه ناگزير پرو پيمون است و نمي تواند به دلخواه معمار كوتاهتر شود،تنها با افزودن كاربندي مي توان آنرا كوتاهتر و “بِاندام” و مردم وار كرد. اگر اُرسي(باز) و روزن با چوب يا گچ و شيشه هاي خرد و رنگين گره سازي مي شود. براي اين است كه در پيش آفتاب تند و گاهي سوزان،پناهي باشد تا چشم را نيازارد و اگر گنبدي از تيزه تا پاكار با كاشي پوشيده مي شود تنها براي زيبايي نيست. وانگهي بايد دانست كه واژه ي “زيبا” به معناي “زيبنده بودن” و تناسب داشتن است نه قشنگي و جمال.

در زيگورات چغازنبيل از ۱۲۵۰ پيش از ميلاد،مي توان كاربرد كاشي را ديد. در اين ساختمان،اِزاره ديوارها را با كاشي آبي آمود كرده اند. چون هنگام رفت و آمد مردم،برخورد به پاي ديوار بيشتر بوده است،و چون خشت در برابر باران آسيب مي ديده،نماي ساختمان را با آجر پوشانده اند.

معماران ايراني در جاهايي كه مردم در آن بر زمين مي نشستند و به ديوار تكيه مي زدند،براي افزايش پايداري ازاره ديوار،آنرا با اندودي از گچ كه با كتيرا آميخته شده بود،تا بلندي يك گز(هر گز برابر ۶۶/۱۰۶ سانتيمتر)اندود مي كردند كه رويه اي سخت به دست مي آمد،به گونه اي كه خراشيدن آن دشوار بود.ازاره بيروني ساختمان را هم بيشتر با سنگ كار مي كردند.

همچنين از كاشي در آمود گنبدها بهره گيري مي كردند و آنرا پر از نقش و نگار مي كردند. اين تكه هاي رنگي كاشي،آسانتر تعمير و بازسازي مي شدند.كاشي عمر زيادي ندارد و پس از زماني از جا كنده شده و فرو مي ريزد،به ويژه در جاهايي كه برف و يخ هم باشد. اگر رويه اي يكرنگ باشد،بازسازي بخش كنده شده دشوار مي شود و كار دو زنگ در مي آيد.ولي هنگامي كه تكه تكه و چند رنگ باشد كار آسانتر است.

٣- مردم واري( محوري):
مردم محوري به معناي رعايت تناسب ميان اندام ‌ هاي ساختماني با اندام ‌ هاي انسان و توجه به نيازهاي او در كار ساختمان ‌ سازي است. در ايران هم مثل مكان ‌ هاي ديگر، معماري هنري وابسته به زندگي است. معمار ايراني بلنداي درگاه را به اندازه بالاي مردم مي ‌ گرفته و روزن و روشندان را چنان مي آراسته كه فروغ خورشيد و پرتو ماه را به اندازه دلخواه به درون سرا مي آورد. پهناي اتاق خواب به اندازه يك بستر است و افراز طاقچه به اندازه اي است كه نشسته و ايستاده به آساني در دسترس باشد و از طرفي تالار كه مخصوص مهمان است به اندازه ‌ اي پهناور و باشكوه بوده كه شايسته پذيرايي باشد.

۴- خودبسندگي:
معماران ايراني تلاش مي كردند ساختمايه ي مورد نياز خود را از نزديك ترين جاها به دست مي آوردند و چنان ساختمان مي كردند كه نيازمند به ساختمايه ي جاهاي ديگر نباشد و “خودبسنده” باشند. بدين گونه كار ساخت با شتاب بيشتري انجام مي شده و ساختمان با طبيعت پيرامون خود”سازوارتر” در مي آمده است و هنگام نوسازي آن نيز هميشه ساختمايه ي آن در دسترس بوده است.

معماران ايراني بر اين باور بودند كه ساختمايه بايد “بوم آورد” يا “ايدري”(اينجايي) باشد. به گفته ي ديگر فرآورده (محصول) همان جايي باشد كه ساختمان ساخته مي شود و تا آنجا كه شدني است از امكانات محلي بهره گيري شود.

براي نمونه در ساخت پارسه(تخت جمشيد)،بهترين را از يك كان(معمدن)در نزديكي دشت مرغاب به دست مي آوردند و با ارابه هاي چوبي به پارسه مي رساندند. اين سنگ را بيشتر براي روكش ديوارهاي ستبرخشتي به كار مي بردند.فرآوردن خشت نيز كاري بسيار ساده بوده است.

معماران ايران تا آنجا كه مي شد تلاش داشتند ساختمايه ي مرغوب به كار برند و با بهترين گونه ي خاك،گچ،آهك و سنگ كار مي كردند.اگر فرآوردن و آماده ساختن آن از همانجا شدني نبود،از جاي دورتر بهره مي گرفتند.براي نمونه چون خاك پيرامون شيراز،”ريگ بوم” بود،به كار آجر ساختن نمي خورد،پس خاك رُس بهتر از لار يا از خان خوره(آباداي ميان را اصفهان) به دست مي آوردند.يا در كناره ي كوير،چون خاك شوره دار بود،آجر خوبي به دست نمي آمد.پس هنگام كار اين آجرها را ميان چند رج خشت مي چيدند و براي از ميان بردن شوره ي آنها،دوغابي به نام “فرش آهك” به كار مي بردند كه با ماسه ي نرم درست مي شد.

نمونه ي ديگر از خودبسندگي و بهره گيري از امكانات موجود،در ساخت ميانسراي(حياط) گود يا “باغچال”يا گودال باغچه در خانه ها بود.براي گودكردن ساختمان و دسترسي به آب،ناگزير بايد خاكبرداري فراواني مي شد.در تهران،آب روگذر بود و از آن براي پركردن آب انبارها بهره مي بردند.در كاشان،زواره و نايين آب زيرگذر بود،براي همين ميانسرا را چنان گود مي ساختند كه تنه ي درختان باغچه در گودي پنهان مي شد.معماران خاك برداشته شده را دوباره در همان ساختمان به كار مي بردند.گود شدن ساختمان به ايستايي تاق ها نيز كمك مي كرد.چون زمين،پشت بند در برابر رانش بود.

باز براي نمونه،در محله ي شارستان يزد،زمين تا ژرفاي دو متري از جنس خاك رُس و پايين تر از آن،جنسي به نام”چلو” يا”كرشك” است كه لايه اي بسيار سخت است. معماران خاك رُس را برداشته و روي لايه ي سخت،با همان خاك ساختمان مي ساختند.

يكي از نكات مهم در معماري ايران اين است كه اساساً يكي از انگيزه هاي بنيادي در ساخت آسمانه خميده ي تاقي و گنبدي و بهره گيري گسترده از آنها،اين بوده كه چوب مناسب براي ساختمان سازي در همه جا يافت نمي شده است.ولي فرآوردن خشت و آجر ساده بود.معماران هم دست به نوآوري هايي زدند كه با خشت و آجر بتوان دهانه هاي بزرگ را پوشاند.آنها گونه هاي فراواني از چفد مازه دار و تيزه دار را به كار گرفتند.

از چفد مازه دار در زيگورات چغازنبيل و از چفد تيزه دار در سد درودزن شيراز بهره گيري شده است.تاق و گنبد را مي شد با خشت كه ساختمايه اي ناپايدار است هم ساخت.براي نمونه،آسمانه يخچالهاي سنتي،گنبد بستو بوده كه با خشت ساخته مي شده،چون بسيار كمتر از آجر،گرماي بيرون را از خود مي گذراند.اين گنبدهاي خشتي بسيار هم پايدار بودند.(در زمين لرزه ي طبس،ساختمان هاي بتني پيش فشرده ويران شدند،ولي يخچالها كه با گنبد كلنبو ساخته شده بودند بر جاي ماندند.)

بدين گونه شايد بتوان انگيزه ي بنيادي بهره گيري از تاق و گنبد در معماري ايران را باور به “خودبسندگي” در ساختمان سازي دانست.

۵- نيارش:
واژه ي”نيارش”در معماري گذشته ي ايران بسيار به كار مي رفته است.نيارش به دانش ايستايي،فن ساختمان و ساختمايه (مصالح)شناسي گفته مي شده است.

معماران گذشته به نيارش ساختمان بسيار توجه مي كردند و آنرا از زيبايي جدا نمي دانستند.آنها به تجربه به اندازه هايي براي پوشش ها و دهانه ها و جرزها دست يافته بودند كه همه بر پايه ي نيارش به دست آمده بود. “پيمون”،اندازه هاي خردو يكساني بود كه در هرجا در خور نيازي كه بدان بود به كار گرفته مي شد. پيروي از پيمون هرگونه نگراني معمار را درباره ي نااستواري يا نازيبايي ساختمان از ميان مي برده،چنانكه يك گِلكار نه چندان چيره دست در روستايي دور افتاده مي توانست با به كار بردن آن،پوشش گنبدي را به همان گونه انجام دهد كه معمار كار آزموده و استاد پايتخت.معماران همراه با بهره گيري از پيمون و تكرار آن را در اندازه ها و اندام ها،ساختمان ها را بسيار گوناگون از كار در مي آوردند. هيچ دو ساختماني يكسان در نمي آمد و هر يك ويژگي خود را داشت،گرچه از يك پيمون در آنها پيروي شده بود.

منبع: تهيه و تنظيم : معماري نيوز